گل و گلاب

گلاب چیست؟

گلاب (به ضم گاف) به صورت عام به عرق گل و به صورت خاص به عرقی که از گل محمدی و یا «گل گلاب» می‌گیرند اطلاق می گردد. در واقع گلاب از تقطیر گل محمدی به دست می آید. معرفی گل محمدی گل محمدی که از خانواده ی گل سرخ است به صورت قلمه ای کشت می شود و معمولا برای تقویت کیفیت و میزان گل دهی و سهولت برداشت هر سه یا چهار سال یک بار بوته ها از محل رویش بریده می شوند.

در مجموع گل محمدی از شرایط بسیار ساده و کم هزینه‌ای در مراحل کاشت، داشت و برداشت برخوردار بوده، از هر حیث به نسبت دیگر محصولات، مواد حاصل از آن از جمله گلاب، از ارزش افزوده و سودآوری بالایی (نسبت به هزینه) برخوردار است.

گل محمدی یا طلای معطر از نظر ویژگیهای فیزیکی و شکل ظاهری دارای خصوصیات زیر است: گل نیمه پر پر، صورتی رنگ و بسیار خوشبو، برگ‌گلها به شکل تخم مرغی، دارای ۵ تا ۷ برگچه و یک دم برگ، شکل گیاه آن بوته‌ای پر پشت با بلندای نزدیک به ۱٫۵ متر، دارای خارهای ریز بی شمار روی ساقه‌ها به ویژه در ساقه‌های جوان آن. گل سرخ محمدی با ویژگیهای مذکور به عنوان گل ملی کشور تایید و برگزیده شده است.

شرایط لازم برای پرورش گل محمدی

گل محمدی اگرچه در شرایط اقلیمی و طبیعی متفاوتی می‌روید، اما نظر به اهمیت کیفیت اسانس آن برای دست یافتن به نتایج مطلوبتر، این گیاه باید در محیط ویژه جغرافیایی و طبیعی پرورش یابد. به طور کلی هر چه ارتفاع منطقه بیشتر و هوا سردتر باشد و در نتیجه آب و هوا سرد و نیمه خشک در زمستان و معتدل و خشک در تابستان باشد، بهترین محیط اقلیمی برای پرورش آن ایجاد خواهد شد. گل محمدی از حیث درجه حرارت در دمای ۱۵ تا ۲۲ درجه بهترین شرایط رشد را دارد.

چنانچه اختلاف درجه حرارت هوا بین شب و روز ۵ تا ۱۰ درجه (خصوصاً در انتهای شب) باشد، اسانس بیشتری در گل ایجاد خواهد شد. البته نباید فراموش کنیم که این اختلاف فشار باید آهسته و منظم باشد. در غیر این صورت مناطقی که با جریان باد روبرو هستند در تولید گل مرغوب با مشکل اساسی روبرو هستند. از نظر شرایط آبیاری اصولا گیاه گل سرخ ایران، گیاهی قانع و کم توقع معرفی می‌شود و دوره آبیاری آن در رنجی با دامنه ‌۷ تا ۲۱ روز در فصل تابستان متغیر است و در محیطی با بارندگی مناسب حتی به صورت دیم کاشته می‌شود. نهایتاً در مورد خاک لازم برای کشت آن باید گفت خاک لوم، یعنی مخلوطی از شن و رس که خاکی سبک است با PH بالا و بدون شوری، بهترین خاک است. شایان ذکر است که در پرورش گل محمدی، اگر چه در وضعیت سخت محیطی این گیاه رشد می‌نماید، باید توجه داشت که هر چه دوره‌های آبدهی کوتاهتر و ترکیبات آلی خاک بیشتر شود، گل وزین‌تر و با اسانس بیشتر تولید خواهد شد.

طبق تجارب بدست آمده در قمصر، دوره آب دهی نباید حتما به تابستان منحصر شود بلکه آبیاری گیاه در فصل زمستان و خاصه در موقع برداشت محصول بسیار در بازده محصول مؤثر خواهد بود.

رویشگاه گل محمدی قدیمی ترین و بزرگترین و مهمترین رویشگاه گل محمدی در ایران شهرهای نیاسر ، قمصر ، برزک و مزارع و روستاهای تابعه ی آنها در شهرستان کاشان می باشد.

زمان شکفتن گل محمدی

این گل در اردیبهشت و خرداد ماه هر سال شکفته می شود. همزمان با شکفتن این گل ، دهها کارگاه سنتی و چندین کارخانه صنعتی استحصال گلاب در نیاسر،قمصر و برزک فعالیت خود را برای گلابگیری آغازمی کنند.

محصولات و فرآورده های گل محمدی

۱- گلاب ۲- عطر گل محمدی علاوه بر گلاب از تقطیر گل محمدی محصول گرانبهاتری نیز حاصل می شود که همان عطر گل محمدی است. ۳- شربت گل سرخ ۴- شربت گلاب ۵- مربای گل محمدی ۶- گل خشک ۷- گل قند ۸- بن گل در گذشته که استفاده از انرژی برق و گاز و نفت و خورشیدی ممکن یا برای همه در دسترس نبود با خشک کردن تفاله های بجامانده از گل ( بن گل ) در قالب های کوچک ، محصولی قابل اشتعال بدست می آوردند که نسبتا به کندی می سوخت و برای گرم کردن حمام ها یا در منقل (کرسی های منازل) یا در اجاق ( طبخ غذا یا گرم کردن منازل ) مورد استفاده قرار می گرفت.

سابقه تاریخی گلابگیری

گفته می شود ایرانیان ، اولین قومی بودند که از «گل سرخ» اسانس و گلاب را به روش تقطیر به دست آوردند. «ابن سینا» دانشمند بزرگ ایرانی، تحقیقات وسیعی در مورد استخراج اسانس ها به روش تقطیر داشته است. پرورش گل محمدی و تحصیل گلاب و عطر از آن طی سالیان اخیر از کاشان به سایر مناطق ایران توسعه پیدا کرده است.

گلاب در رسوم و آیین های ایرانی

نام گلاب با فرهنگ سنتی و باورهای مذهبی مردم ایران و دیگر مسلمانان نیز درآمیخته است. پاشیدن گلاب به سر و دست عزاداران حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام در دهه ی محرم و استفاده از گلاب در مراسم عزا و نیز برای شستشوی قبور بوسیله ایرانیان و شستشوی کعبه با گلاب ناب کاشان از مصادیق این ادعاست. تولید گلاب از ابتدا خاص ایران بوده است و جالب آن که عمدتاً در شهرستان کاشان و مناطق نیاسر و قمصر و برزک تولید می گردد. گلاب ناب ( گلاب دو آتشه ) از تقطیر مجدد گلاب، فرآورده ای به دست می آید که به آن « گلاب دو آتشه » می گویند. اگر مجداً گلاب دو آتشه را تقطیر کنند گلاب غلیظی از نظر اسانس به دست می آید که فوق العاده معطر بوده و در حقیقت گلاب ناب و خالص است.

موارد استفاده گلاب

گلاب دارای طعم و بوی متمایزی است و در بعضی غذاهای کشورهای آسیایی استفاده می شود. در ایران در بستنی، چای و شیرینی‌ها ، شربت گلاب و برای طعم دادن و معطر کردن بعضی غذاها و در مراسم مذهبی و عزاداری و زیارت قبور مورد استفاده قرار می گیرد. خواص درمانی گل و گلاب و موارد استفاده گل سرخ دارای تانن، کوئرستیرن، اسید گالیک، اسانس معطر و یک ماده رنگی است. طبیعت گلاب گرم و دارای خواص و کاربردهای درمانی زیر است.

موکدا توصیه می گردد قبل از بکار بستن نکات مطروحه با پزشک متخصص مشورت شود. مقوی قلب مقوی معده مصرف دم کرده ی گلبرگ های گل سرخ به مقدار پانزده گرم در یک لیترآب روزی سه فنجان قبل از غذا برای تقویت مزاج و معده مناسب است. مقوی کبد تقویت اعصاب تقویت قوه حافظه درمان بیماری‌های سل درمان اسهال‌های مزمن گل محمدی (گل سرخ) خاصیت مسهلی(روان و نرم کننده ی معده و روده) دارد و اگر آن را در آب زرد پنیر دم کنند مسهل کاملی خواهد بود. کسانی که اسهال مزمن دارند اگر به طور مرتب پانزده تا سی گرم کلبرگ گل سرخ (گل محمدی) را در یک لیتر آب جوش دم کنند و مصرف نمایند به زودی شفا خواهند یافت. درمان گلو درد درمان سردرد بعضی اقسام میگرن نوشیدن و بوییدن گلاب برای درمان سر درد ناشی از استنشاق هوای کثیف و شنیدن جار و جنجال مفید است. همچنین بوییدن گل محمدی، موجب آرامش و تمدد اعصاب می‌شود و از استرس و فشارهای روانی می‌کاهد. درمان بیماری‌های اعصاب و رفع عصبانیت و بی خوابی گفته می شود که مصرف گلاب بوسیله ایرانیان در مراسم عزا ، برای تسکین اعصاب و حفظ آرامش است. برای درمان بعضی از اقسام سرفه‌ها مورد استفاده است. گلاب ضد استفراغ بوده و در رفع خلط خونی موثر است. جهت رفع بوی بد دهان که ممکن است در اثر جمع شدن صفرا در معده با نشانه‌هایی نظیر تلخی دهان، کمی اشتها و زردی چشم باشد، بهتر است از روش غرغره گلاب با قدری سرکه استفاده کنید. گلاب برای بیماری های گوارشی مانند نفخ، دل به هم خوردگی و اسهال مزمن مفید است. گلاب در رفع دردهای روماتیسمی نیز موثر است. از بُخور آن می توان برای درمان گلو درد و بیماری های تنفسی استفاده نمود. براى معالجه اشخاص گرما زده، بهترین راه خورانیدن گلاب همراه با مقداری یخ است، به قدرى که تولید قى نموده و صفرا را خارج نماید. گلاب بهترین نوشیدنی برای کسانی است که دچار خونریزی سینه و گلو هستند. گلاب ناراحتی سینه را از بین می برد و از ابتلا به بیهوشی جلوگیری می کند. نوشیدن گلاب خنک، گرمی درون را از بین مى برد و بدن را تقویت مى کند. بوییدن گلاب براى تقویت قلب و رفع بیهوشى و تقویت حواس باطنى مفید است. گلاب جزء موادی است که خانمها در زیبایی، آن را زیاد مصرف می کنند. التیام ورم چشم و تقویت نور چشم کسانی که به تقویت نور چشمان خود علاقه دارند قبل از خواب گلبرگ تازه گل سرخ را روی چشمان خود می گذارند و با دستمال می بندند و صبح باز می کنند. از جوشانده گل محمدی، جهت التیام ورم چشم و شستشوی زخم‌ها استفاده می‌شود. به دلیل داشتن خاصیت ضد عفونی کننده و ضدمیکروبی، برای شستشوی چشم مناسب است؛ البته گلابی که بدین منظور استفاده می شود، باید عاری از آلودگی ها و به اصطلاح استریل باشد. برای رفع خستگی و درد چشم نیز می توانید مقداری گلاب به پشت پلک های خود بمالید. با توجه به گران بودن اسانس گل محمدی ، متأسفانه بسیاری از محصولات آرایشی و بهداشتی، حاوی اسانس مصنوعی گل محمدی هستند که خواص اسانس طبیعی را ندارند. همچنین اسانس های طبیعی که از گونه های متفرقه و غیراصلی گل محمدی تهیه می شوند نیز ممکن است خواص نام برده را نداشته یا به طور ضعیف دارای این خواص باشند. اثرات مفید گلاب بر پوست بدن یکی از مهم ترین کاربردهای گلاب، جهت مواظبت از پوست است. گلاب برای شستشوی پوست و نرم و لطیف کردن آن بسیار مفید است. گلاب برای انواع پوست ها به خصوص پوست های خشک و حساس مناسب است. یکی از موارد استفاده ی گلاب جهت پاک کردن پوست می باشد و می توان به جای محصولات شیمیایی پاک کننده، از آن استفاده کرد. شستن صورت با گلاب برای رفع سوراخهای ریز صورت نیز مفید است. استفاده ی دیگر آن جهت طراوت و تازگی پوست است؛ بدین گونه که پس از هر بار استحمام که منافذ پوست بازتر هستند، گلاب را به پوست صورت بمالید. در این حالت اسانس موجود درگلاب به سرعت جذب پوست می شود که با توجه به اثرات آن در افزایش جریان خون، باعث شادابی پوست می گردد. البته استفاده ی مداوم از این روش می تواند این اثرات مطلوب را ایجاد کند. گلاب به دلیل داشتن خاصیت ضد عفونی کننده و هیدراته (آبدار) کردن برای پوست سر و مو مفید است. برای این کار، با استفاده از یک قطره چکان، گلاب را روی پوست سر خود بریزید. گلاب حتی برای رفع جوش های بدن نیز موثر است. برای این کار مقداری گلاب را با جوش شیرین مخلوط کنید تا خمیر نرمی به دست آید. سپس این خمیر را مدت یک ساعت یا تمام شب ( موقع خواب ) روی جوش های خود قرار دهید . مربای گل محمدی از گل محمدی مربایی تهیه می‌شود که خوردن آن در دوران نقاهت بسیار مقوی و مغذی بوده و غش و ضعف و بی‌هوشی را رفع می‌کند. مربای گل محمدی برای افرادی که دوره نقاهت را سپری می کنند مفید است. همواره مصرف کم آن توصیه می شود زیرا مصرف زیاد آن اسهال آور است.

شربت گلاب

با افزودن آب و اندکی شکر یا شهد به مقدار کمی گلاب می توان شربت گوارایی درست کرد که ریه ها را تقویت و عطش را برطرف می کند و نشاط می آورد. شربت گل سرخ شصت و پنج گرم گلبرگ گل سرخ را در یک لیتر و نیم آب روی آتش بگذارید و به جوش بیاورید. وقتی جوش آمد آن را از روی آتش بردارید و در ظرف را ببندید و بگذارید دوازده ساعت بماند. سپس آنرا با فشار صاف کنید و یک کیلو و نیم شکر را به آن اضافه کرده و مجدداً روی آتش بگذارید تا به جوش بیاید و مدت کوتاهی بجوشد. در این مدت کف روی آن را بگیرید. شربتی که به این ترتیب بدست آمده گوارا و مفید است.

گل قند

برگ‌های گل محمدی را همراه با قند به نرمی می سایند و سپس اندکی گلاب بدان می افزایند تا مخلوط خمیری ساخته می‌شود که آن را «گل‌قند» می گویند که مسهلی بسیار قوی است. گفته می شود در قدیم از گل قند برای درمان سل ریوی استفاده می کردند. گل خشک محمدی گلبرگ های گل محمدی را پس از چیدن می توان خشک و همراه با ماست یا دوغ مصرف کرد. دم کردن آن همراه با چای و گاهی به تنهایی نیز معمول است. روزانه نوشیدن دوغ مخلوط با کمی گلبرگ‌‌های گل‌محمدی برای تنظیم کار جهاز هاضمه بسیار نافع است.

گل و گلاب در ضرب المثلهای پارسی

گلاب ریزد اما بوی از وی نریزد. از شیشه ، گر گلاب رود بو نمی رود. گلاب گل بیابانی ، بویاتر است. گلاب به رویتان. هر گل که ما چیدیم شما گلاب خواهید کشید. چون که گل رفت و گلستان شد خراب بوی گل را از که جوییم از گلاب دسته گل به آب داد. چه دسته گلی به آب دادی؟ این دسته گلی است که خودت به آب دادی. هر گلی یک بویی دارد. هر گلی را رنگ و بوی دیگر است. هر گلی رنگی و هر مرغ ، نوایی دارد. کنار گل منشین آنقدر که خار شوی. پیوند گل و چنار ، آمد نیامد دارد. گل بی رخ یار ، خوش نبود. گل کنار گل می نشیند. گل از خار است و ابراهیم از آزر. گل از دهان بلبل آب می خورد. گل بریزد به وقت سیرابی. گل بسی دیر نماند چو شد از خار جدا. گل بود به سبزه نیز آراسته شد. گل به بوستان می برد و شکر به خوزستان. گل بی خار جهان، مردم صاحب هنرند. گل بی خار نچیده است کسی. گنج و مار و گل و خار و غم و شادی به همند. گل بی عیب خداست. گل پشت و رو ندارد. گل در دامن خار است و زر در کیسه خارا. گل راضی،بلبل راضی،باغبان ناراضی. گل کاغذین بوی ندهد. گل مپندار که بی زحمت خاری باشد. گل من ، بلبل من ، رفته به خواب. گل نیستی خار هم مباش. گل باید پیش گل باشد. یک دسته گل دماغ پرور از خرمن صد گیاه بهتر یک وقت یک گل صد دینار یک وقت صد گل یک دینار چون که گل رفت و گلستان درگذشت نشنوی زان پس ز بلبل سرگذشت هر گل که بیشتر به چمن می دهد صفا گلچین روزگار امانش نمی دهد گرچه گلچین نگذارد که گلی باز شود تو گلی باش تا دلی شاد شود شاخ گل هرجا که می روید گل است. گل باشی و عمرت گل نباشد. ای دوست ، گل شکفته را بادی بس. گل که شکفت و چهره شد ، دست به دست می رود. هر گلی می زنی به سر خودت می زنی. گل گفتی و در سفتی. گل گفتی ، ولی شل گفتی. چه گلی به سر فلانی زده که به سر ما بزند. از گل بهتر می خواهی غضنفر. گل از گلش شکفت.

گردآوری صادق رئیسی کیا

منابع:

http://www.qamsar.com www.tebyan.net www.meymand.com

گروه اینترنتی نیک صالحی

طبیب خانواده ، اسماعیل اژدری ، انتشارات اقبال

فرهنگ جامع ضرب المثلهای فارسی ، بهمن دهگان ، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی ، چاپ اول ۱۳۸۳

دوازده هزار مثل فارسی ، ابراهیم شکورزاده بلوری ، به نشر مشهد ، چاپ دوم ۱۳۸۴